آیا عقل با آموزه¬های دینی در خصوص بندگی همسو است؟ با تحقیق و تفحص در لابه لای گوهرهای درخشان الهی که همان آیات و روایات ارزشمند ماست در می¬یابیم که این ارتباط بارها و بارها تاکید و تایید شده است، لذا در اين تحقيق سعي شده كه ابتدا مفهوم عقل (لغوي، اصطلاحي، نظري و عملي) بيان شود و جايگاه و منزلت آن در معارف ديني بررسي شود، سپس عملکرد عقل، تفاوت انسان با حيوان، مفهوم عقل در قران و کلمات مترادف آن در قران مورد توجه قرار گرفته است. عقل در لغت به معناي حبس و منع است و در فرهنگ ديني، نيرويي است در انسان كه به واسطه‌ي آن حق را مي‌فهمد و عمل مي‌کند. آن شأني كه عهده دار فهم و انديشه است عقل نظري، و آن شأني كه عهده دار انگيزه و عمل است، عقل عملي نام دارد. قرآن كريم به انحاء گوناگوني چون دعوت به تعقل در بيش از 48 آيه، اقامه‌ي براهين عقلي و طلب برهان از مخالفان، بيان فلسفه‌ي احكام و... حجيّت و ارزش عقل را امضاء نموده است. در قرآن كريم و روايات كلماتي وجود دارند كه مترادف با عقلند. من جمله: نُهي، حِجر، قلب و لُبّ. در روايات نيز عقل از جايگاه والايي برخوردار است. ارزش عقل در روايات نيز به شکل‌هاي گوناگوني بيان شده است؛ چنانچه عقل اصل انسان و جانمايه ي آدمي، معيار تكليف ديني، معيار ثواب و پاداش و ارزش گذاري اعمال و حجت و پيامبر دروني معرّفي شده است. كه اين‌ها همه بيانگر عظمت عقل در نگاه معارف ديني‌اند. آثار و نشانه هاي عاقل و همچنين منابع تعقل، در قران و روايات معرفي شده است. براي انسان عاقل در آيات و روايات نشانه‌هايي ذكر شده كه برخي از آن‌ها عبارتند از: حلم، صبر، تواضع، گذشت، موعظه پذيري، رغبت به آخرت و سكوت. چنانچه براي انسان جاهل نيز كه در برابر انسان عاقل است آثاري همچون دنياگرايي، تكيه بر آرزو و امل و طلب مال، ذكر شده است. سپس مفهوم عبادت و بندگي از نظر لغوي و اصطلاحي بررسي شده و حقيقت عبادت، ارزش عبادت،گستره آن، فلسفه عبادت و ارکان عبادت بيان شده است. مفهوم اصلي عبادت، همان خضوع و خشوع است. البته خضوعي كه همراه با گونه‌اي تقديس باشد، يعني خضوعي كه با اعتقاد به الوهيت و ربوبيت معبود انجام شود و اگر خشوع آميخته با تقديس نباشد مصداق ادب و احترام است نه عبادت. ارتباط متقابل عقل و بندگي عمده مباحث اين تحقيق است که به شکل هاي مختلفي بررسي شده است؛ از جمله: گونه هاي رابطه عقل و بندگي در قران و سنت، تاثير عقل در استحکام بندگي، تاثير بندگي در تکامل عقل، تاثير موانع رشد عقل در سقوط بندگي و تاثير موانع بندگي در عدم رشد عقل. عواملي همچون وحي، علم، ادب، تجربه، گردش در زمين، مشورت، مجاهدت با نفس، ياد خدا، هم‌نشيني با حکيمان، ترحم بر نادان،کمک خواستن از خدا و پيروي از حق باعث افزايش عقل و خردورزي مي‌شود که نتيجه آن افزايش عبوديت و بندگي انسان است. در مقابل اموري مانند هواي نفس، هتک حرمت، آرزو، کبر، خشم، عجب، حب دنيا, شرب خمر، خوش گذراني زياد، گوشت گاو و حيوانات وحشي از عوامل تضعيف خرد معرفي شده‌اند که موجبات سقوط بندگي را هم فراهم مي آورند. خردورزي و خردمندي آثاري دارد، از جمله عبوديت و بندگي خالق متعال، مبارزه با هواپرستي، فلاح و رستگاري، ترک محرمات، توجه به ناپايداري دنيا و آسيب‌هاي آن. در پايان نتيجه‌ي حاصله اين است که با استمداد از حاملان وحي الهي، اين موهبت الهي(عقل) را بايد تقويت کرده و راه رستگاري و سعادت دنيا و آخرت را پيمود تا به مقصود نهايي که همان مقام قرب الهي است نايل شويم. اميد است اين كوشش و تلاش ناچيز مورد قبول درگاه احديت واقع شود.
کلید واژه:قرآن کریم، عقل، بندگی و عبادت.